Depremin beyinde yarattığı artçı şoklar

Merkez üssü Kahramanmaraş'ın Pazarcık ilçesi olan ve toplam 10 ili etkileyen depremin üzerinden tam 26 gün geçti. Bu süreç şüphesiz büyük felaketi birebir yaşayan, enkaz altından kurtarılan ya da kayıpları olan vatandaşlarımıza ağır travmalar yaşattı. Nitekim bugünlerde pek çoğu ruhsal sorunlarla karşı karşıya. Peki bu travmaların etkisi ne kadar sürer? Deprem beyinde ne gibi izler bırakır? Ne zaman destek alınması gerekir? Nöroloji Uzmanı Prof. Dr. Derya Uludüz'ün işte bu sorularıma verdiği yanıtlar…

Deprem sonrası hangi süreçler yaşanır?

1. ŞOK: Bu ağır deneyim karşısında kişi, şok yaşayarak, yaralarını, durumu çok anlamlandıramaz. Yer/zaman/mekan algısı karışır. Kişi duruma yabancılaşarak kendini korumaya çalışır. Bazı kişiler dona kalarak tepkisizleşirken, bazı kişiler panik tepkileri gösterebilir.
2. PASİF DÖNEM: Kişi bu süreçte çevresinden gelen geri bildirime açık ancak pasif konumdadır. Çevresinden gelen destek çabalarına karşılık vermeye çalışsa da bunda zorlanabilir. İş birliğine katılım gücü halen yetersizdir. Kişi adeta bir çocuğun bağımlı dönemine geri dönmüş gibidir.
3. TEKRAR ADAPTASYON: Bireyin kaygısı ve heyecanı artmış, yaşadığı travmayı aklından defalarca tekrarlayan, ufak sesli ve hareketli uyaranlara bile fazla tepki verebilen tetik bir durumdadır. Beyin, beden ve ruhsal olarak, eski hayatına dönüş ve sakinleşme için zamana ihtiyacı vardır.

Ne zaman yardım alınmalı?

■ Ruhsal ve bilişsel belirtiler bütünüyle sizi etkisi altına almışsa,

■ Duygularınızdaki yoğunluk belirgin bir azalma göstermişse,

■ Depremle ilgili anılar, rüyalar ve hayaller zihninizi meşgul etmeye devam ediyor ve sizi korkutuyorsa,

■ Gerginlik, şaşkınlık, tükenme ve boşluk duygularından kurtulup, rahatlayamıyorsanız,

■ Kabus görüyor ve uyuyamıyorsanız,

■ Kendinizi kontrol edemeyecek kadar öfkeli buluyorsanız,

■ İlişkileriniz olumsuz etkilenmişse ve ne kadar değiştiğiniz konusunda insanlar sizi eleştirmeye devam ediyorsa,

■ Kendinizi her an kaza yapmaya eğilimli buluyorsanız,

■ Yemek yeme, sigara ve alkol kullanma alışkanlıklarınız olumsuz yönde etkilenmişse,

■ Kendinizden çok ilaçlara güvenmeye başladıysanız,

■ Kendinizi tükenmiş hissediyorsanız mutlaka profesyonel destek alın.

Normal hayata dönmek ne kadar sürer?

Depremin akabinde kişiler;

■ İştahsızlık, uyku sorunları, kaygı problemleri, öfke, üzüntü, matem duygularını değişkenlik göstererek yaşayabilir.

■ Psikosomatik belirtiler olarak, baş, göğüs, mide ağrıları, bulantı, nefes darlığı gibi fiziksel tepkiler verebilir.

■ Suçluluk duygusu ile günlük işlere ve çevreleriyle iletişime kendilerini kapatabilir.

■ Ölüm, hayatın anlamı gibi kavramlar üzerinde kendilerini daha çok sorgular hale gelebilir. Dolayısıyla normal hayata dönmek zaman alabilir.

Ne gibi problemler ortaya çıkar?

■ Depremi yaşayanlarda ortaya çıkan ilk tepki, duygusal tepkisizlik, gerçeklik algısının yitirilmesi ve zaman algısında anormalliktir. Depremden bir süre sonra ise bunlara anksiyete (kaygı bozukluğu) ve korku eklenir.

■ Uyku bozuklukları gibi tepkilerin ortaya çıkması bir haftayı bulur. Depremzedelerin büyük bir kısmında felaketten sonra akut stres bozukluğu görülür. Depresyon semptomları ise felaketten bir ay sonra ortaya çıkmaya başlar.

Geç dönem etkisi: Travma Sonrası Stres Bozukluğu

Beynimiz artçı şoklardan da etkilenir ve deprem sonrası uzun vadeli Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) karşımıza çıkabilir. TSSB, çok stresli, korkutucu veya üzücü olaylardan kaynaklanır ve TSSB'si olan kişiler, travmatik olayı kabuslar şeklinde yeniden yaşayabilir. Uyku, hayata adapte olma ve konsantrasyon konusunda güçlükler yaşayabilir. TSSB sıklıkla alkol kullanımı, sosyal izolasyon ve intihar eğilimi gibi olumsuz sonuçlara yol açabilir. TSSB gelişmesinde “doz-yanıt etkisi” önemlidir. Yani, afete maruz kalmanın şiddeti, aile üyelerinin ölümü veya yaralanması, evin hasar görmesi ve mülk kaybı gibi durumlar TSSB şiddeti için önemli belirleyicilerdir. Afet sonrası kişilerde uykusuzluk, kabus görme, huzursuz uyku, gündüz yorgunluğu gibi sorunlar sık görülür.

Bilişsel performans da olumsuz etkilenir

Beynin denge sistemi, kulaklar, gözler, bacaklar ve ayaklar tarafından gönderilen sinyalleri analiz ederek bizi dik tutar. Normalde, düşündüğünüzden daha alçak bir şeye basmak gibi öngörülemeyen bir hareket yaparsanız, motor korteksiniz gerçek dünyanın nasıl bir yer olduğunu bildiği için hızla uyum sağlar. Ancak depremi yaşamış olmak bu varsayımları geçici olarak sarsar, bu nedenle yanlış bir adım, beyninizde de bir ‘depremi' tetikleyebilir. Kişiler deprem felaketi gibi ani beklenmedik olaylar karşısında uzun vadede nasıl bir yaklaşım sergilemeleri gerektiğini kestiremeyebilir. Bazı insanlar sıkıntı, kaygı, öfke ve kaçınma hissederken, bazıları da travma sonrası stres bozukluğu, intihar düşünceleri, şiddetli kaygı ve depresyon yaşar. Depremlerin en büyük etkilerinden biri de psikolojik çöküntünün etkisiyle kararlarımıza yansımasıdır. Felaketi yaşayan kişiler, özellikle kritik beceriler gerektiğinde, performanslarını etkileyebilecek bazı zihinsel artçı şokların etkisine girer. Yeni araştırmalar, deprem gibi doğal afetlerin hayatta kalanlarda ruh sağlığı üzerinde uzun vadeli bir etkiye sahip olmasının yanı sıra kişinin bilişsel performansını da olumsuz etkileyebileceğini ortaya koyuyor.

Ruhsal sorunlar nasıl önlenebilir?

Deprem travmasından sonraki ilk günlerde ruhsal müdahale önemlidir. Öncelikle uykunun düzenlenmesi ve korkunun yatıştırılması gerekir. Bunun için gerekli ilaç tedavileri ve psikoterpler vakit geçirmeden organize edilmelidir. Barınma, ısınma, giyinme, yeme ve içme imkanlarının acilen karşılanması çok önemlidir. Gecikmeyen iyi bir lojistik destek birçok insanı ileride görülmesi muhtemel birçok ruhsal rahatsızlıktan kurtarabilir.