Kıbrıs Müzakere Süreci'nin yoğun bir aşamaya girmesi ile birlikte ufukta referandumun olabileceği ifade edilirken işte o çok tartışılan 1992 yılına ait BM Genel Sekreteri Butros Gali Tarafından Hazırlanan “Gali Haritası” ve “Gali Çözüm Planı” veya bir diğer isimi ile "Gali Fikirler Dizisi'ni sizinle paylaşıyoruz.
Kıbrıs sorununa çözüm bulmak amacıyla 1. tur görüşmeler 18 Haziran 1992’de New York’da başladı. BM Genel Sekreteri Gali bu turda kendi adıyla anılan bir Harita sundu. Bu haritaya göre Türk tarafına %28.2 oranında bir toprak bırakılıyor, 37 Türk köyünün Rumlara verilmesi (Maraş ve Güzelyurt dahil); Karpaz’da bir Rum kantonunun oluşturulması isteniyor ve on binlerce Rum’un Kuzey’e dönmesi öngörülüyordu.
15 Temmuz 1992’de başlayan 2.turda ise BM Genel Sekreteri, kapsamlı bir çözüm planı olan “Gali Fikirler Dizisini” (Set of Ideas on an Overall Framework Agreement on Cyprus) diye anılan aşağıdaki çözüm planını sundu:
KKTC Cumhurbaşkanı Denktaş bu planın 91 maddesini kabul ederek, diğerlerini müzakere etmek istedi. Harita konusunda ise, ancak bir paket anlaşma çerçevesinde toprakta % 29(+) oranına inebileceğini açıkladı.
Kıbrıs’ta Bütünlüklü Bir Anlaşma Çerçevesine İlişkin Fikirler Demeti:
1. Kıbrıs Rum toplumu ile Kıbrıs Türk toplumu lideri (iyi niyet misyonu üstlenen) Genel Sekreter’in gözetiminde eşit şartlar altında, Kıbrıs sorununun adil ve kalıcı bir çözüme kavuşturulması yönünde önemli bir adım oluşturan Kıbrıs’ta Bütünlüklü Çerçeve Antlaşması üzerinde görüşmüşlerdir. Çerçeve Antlaşması, üst düzey bir uluslararası toplantıda, iki lider tarafından tamamlanmasını izleyen 30 gün içerisinde ayrı referandumlarla iki toplumun onayına sunulacaktır.
I- BÜTÜNLÜK HEDEFLERİ
2.Bütünlüklü Çerçeve Anlaşması entegre bir bütün olup, her iki toplum tarafından ayrı referandumlarla onaylanıp Geçici Düzenlemeler adı altında yer alan hükümlerin yerine getirilmesinden sonra, iki toplum ilişkilerine hükmedecek, anayasal açıdan iki toplumlu, toprak yönünden iki kesimli federal bir temele dayalı yeni bir ortaklık ve yeni bir anayasa ile sonuçlanacaktır. Çerçeve Antlaşması, 1977 ve 1979 üst düzey anlaşmalarına dayalı olup, BM Güvenlik Konseyi’nin özellikle 367 (1975), 649 (1990), 716 (1991) 750 (1992) sayılı kararları ile uyumludur.
3.Bütünlüklü Çerçeve Anlaşması, Kıbrıs’ın Kıbrıs Rum ve Türk toplumlarının ortak vatanı olduğunu ve iki toplum arasındaki ilişkilerin azınlık-çoğunluk ilişkileri değil Federal Kıbrıs Hükümeti’nin iki toplum arasındaki ilişkisi olduğunu teslim eder.
4.Bütünlüklü Çerçeve Anlaşması, Kıbrıs Antlaşması’nın tek uluslararası kimliğe sahip bağımsızlık ve toprak bütünlüğü korunan Genel Sekreter’in 3 Nisan 1992 (S/23780) tarihi raporunun 11. paragrafında tarif edildiği şekilde siyasi eşitliğe sahip iki toplumlu, iki kesimli federasyona dayalı bir Kıbrıs devleti olmasını ve bu devletin kısmen veya tamamen bir başka ülke ile birleşmesini veya ayrılma ve bölünmesinin yasaklamasını, güvence altına alır.
5.Bütünlüklü Çerçeve Anlaşması, iki toplumun siyasal eşitliğini teslim eder ve güvence altına alır. Siyasi eşitlik, federal hükümetin tüm dallarına ve idaresine eşit sayıda katılım anlamına gelmemekle birlikte; federal anayasanın onaylanması ve değiştirilmesinin her iki toplum tarafından kabulünün gerekliliğini, federal hükümetin her organı ile kararında her iki toplumun etkin katılımını, federal hükümette, toplumlardan birinin çıkarlarına ters düşen önlemler alınmasına fırsat vermeyecek şekilde güç dağılımı yapılmasını ve iki federe devletin eşit ve benzer güçlere ve işlevlere sahip olmasını güvence altına alır.
6.Bütünlüklü Çerçeve Anlaşması federal hükümetin işlev ve yetkileri ile, 3 organın oluşum ve işlevini de içine alan, her iki toplumun etkin katılımını (uygun bir çıkmaz açıcı mekanizmaya gereksinim duyâcak) federal hükümetin etkin çalışmasını güvence altına alan hükümle~ içerir.
7.Her iki toplum, birbirinin kimlik ve bütünlüğünü ‘kabul ederek; karşılıklı saygı, dostluk ve
işbirliğine dayalı yeni bir ilişki için çaba harcamayı taahhüt edecektir. Bu amaçla, iki toplum bu taahhüde ters düşecek her türlü davranışı değiştirmeyi kabûl eder ve uzlaşılan çözüme yönelik uğraşlara ters düşecek herhangi bir davranışta bulunmaz.
II- YÖNLENDİRİCİ İLKELER
8.İki toplumlu ve iki kesimli federasyon, Kıbrıs Rum ve Türk’ toplumları tarafından özgürce kurulacaktır. İki toplum tarafından federal hükümete bırakılmamış olan tüm yetkiler, İki federe devlete ait olacaktır.
9.Federal anayasa, ayrı referandumlarla iki toplum tarafından onaylandıktan sonra yürürlüğe girecek ve yalnızca her iki federe devletin onayı ile değiştirilebilecektir.
10.Federal Cumhuriyet, siyasal açıdan eşit, iki federe devletin tek toprağı olacaktır.
11.Federal Cumhuriyet, her iki topluma ait bölünmez tek egemenliğe sahip olacaktır. Toplumlardan biri, diğeri üzerinde egemenlik talep etmeyecektir.
12.Federal Cumhuriyet, federal anayasaya uygun federal yasalarla düzenlenecek tek uluslararası kimlik ve vatandaşlığa sahip olacaktır.
13.Federal Anayasa, her toplumun kimlik, bütünlük ve güvenliğinin yanı sıra, siyasi, ekonomik, sosyal, kültürel, dilsel, ve dinsel haklarını koruyacaktır. Bütün vatandaşlar yasalar karşısında eşit olacaktır.
14.Federal Cumhuriyet laik olacak, dini fonksiyona sahip kişilerin federal hükümet veya federe devletlerde siyasi bir görev almak üzere seçilmesi veya tayini yasaklanacaktır.
15.Cumhuriyetin resmi dilleri Rumca ve Türkçe olacaktır. İngilizce dil de kullanılabilecektir.
16.Federal Cumhuriyet, tarafların üzerinde anlaşacağı bir bayrağa sahip olacaktır. Federal bayrak, federal bina ve noktalarda tüm diğer bayrakların yerine asılacaktır. Her federe devlet, kendi bayrağına sahip olacaktır.
17.Federal hükümetin uygulayacağı tatiller üzerinde anlaşılacak ve bunlar federal anayasada yer alacaktır.
18.İki federe devlet, eşit ve benzer yetki ve işlevlere sahip olacaktır.
19.Her federe devlet, tek toplum tarafından yönetilecektir.
20.Her federe devlet, kendi yöntemi hususunda kendi kararını verecektir. Karar federal anayasaya ile uyumlu olacaktır.
21.Federal hükümetin yetkileri, iki federe devletin yetki ve işlevleri üzerinde .uzanmayacaktır.
22.Güvenlik, asayiş ve düzen, her federe devletin kendi sorumluluğunda ve federal anayasaya uygun tarzda olacaktır.
23.Geçici dönemde, her iki dinin kutsal saydığı mabetler ile tarihi binaların kullanımı ve korunması hususunda işbirliği yapacaktır.
III- FEDERASYONUN ANAYASAL YÖNLERİ
24. Federal hükümetin yetkileri, işlevleri ve yapısı, yukarıda belirtilen bütünlüklü hedefler ve rehber ilkeler ile uyum içinde olacaktır.
(a) Federal Hükümetin Sahip Olacağı Yetki ve İşlevler:
25.Federal hükümet, aşağıda belirtilen güç ve işlevlere sahip olacaktır. Federal hükümette bulunmayan tüm yetki ve işlevler, iki federe devlete ait olacaktır. İki federe devlet, federal hükümete ek yetki ve işlevler devretmeye veya federal hükümetten yetki ve işlev devralmaya ortaklaşa karar verecektir.
26.Federal Hükümetin Yetki ve İşlevleri:
Dışişleri (Federe devletler, yabancı hükümetler veya uluslararası örgütlerle, kendi yeterlik alanlarında anlaşmalar yapabilirler. Dış işlerde , temsiliyet,federal cumhuriyetin iki toplumlu yapısını yansıtacaktır).
Merkez Bankası (para basımı işlevleri dahil)
Gümrük ve uluslararası ticaretin koordinesi,
Havaalanı ve limanların uluslararası kullanımı,
Federal bütçe ve federal vergi,
Muhaceret ve vatandaşlık,
Savunma (bu husus,Garanti ve İttifak Antlaşmaları bağlamında görüşülecektir),
Federal Adliye ve federal polis,
Federal posta ve telekomünikasyon hizmetleri,
Patent ve ticari markalar,
Federal yetkilerin ve memurların tayini (%70 Rum, %30 Türk oranına göre),
Halk sağlığı, çevre, doğal kaynakların korunması ve kullanımı, ağırlık ve ölçüler.
Turizm ve endüstri faaliyetlerinin koordinesi.
27.Federal yetki ve işlevler federal hükümet veya anlaşmalar uyarınca federe devletlerin delegasyonları tarafından yürütülecektir.
(b) Federal Hükümetin Yapısı, Oluşumu ve İşlevi:
(i) Yasama
28.Yasama, bir Alt, bir de Üst Meclis’ten oluşacaktır. Her iki Meclis’in başkanları, aynı toplumdan olmayacaktır. Bir meclisin başkan ve başbakan yardımcısı da aynı toplumdan olmayacaktır.
29.Bütün yasaların, her iki meclisten geçmesi zorunludur.
30.Alt Meclis, 70:30 oranında Rum ve Türkler’in oluşturduğu iki toplumlu karaktere sahip olacaktır.
31.Üst Meclis, İki federe devletin 50:50 oranında katılımı ile oluşacaktır. Bütün yasalar, her iki Meclis’te çoğunlukla geçirilecektir.
32.Alt Meclis’teki Kıbrıslı Rum ve Kıbrıslı Türk temsilcilerin çoğunluğu, dışişleri, savunma, güvenlik, bütçe, vergilendirme, muhaceret ve vatandaşlık alanına giren meselelerde, Alt Meclis’teki iki toplum temsilcilerinin ayrı ayrı çoğunluğuna gereksinim olduğuna karar verebilir. Ayrı Kıbrıslı Rum ve Kıbrıslı Türk çoğunlukları, her mecliste bir toplantı yeter sayısını oluşturmak durumundadır.
33.Arka arkaya iki toplantıda Meclislerin herhangi birinde, toplumlardan biri veya ikisinin çoğunlukta olmamasından dolayı yeter sayı elde edilmediği hallerde söz konusu meclisin başkanı, 5 günden az, 10 günden fazla olmayan bir süre içinde toplantı isteyebilir. Toplantıda, Üst Meclis’in çoğunluğu yeter sayısı teşkil eder. Alt Meclis’te toplam üyeliklerin yüzde 30’u Quoruim teşkil eder.
34.İki Meclis, bir karar veya bir tasarıyı onaylayamaması halinde, federal hükümetin işlevlerinin devamını güvence altında tutarak, konsensüs için gerekli işlemleri başlatır. Bunun için bir ‘Conference’ Komitesi oluşturulur. Bu komite, federal yasama organının her iki meclisin üyeleri arasından, Rum ve Türk gruplarının eşit bir biçimde seçtiği iki kişiden oluşur. ‘Conference’ Komitesinin üzerinde uzlaştığı yasa veya karar metni, her iki meclise onay için sunulur.
35.Federal bütçenin bir veya her iki mecliste onaylanmaması halinde, “Conference” Komitesi’nin görevini tamamlaması ve her iki meclisin kabul etmesi sürecinde, en son federal bütçe ve enflasyon hükümleri yürürlükte kalır.
(ii) Yürütme:
36. Federal yürütme organı, federal cumhurbaşkanı, federal cumhur başkan yardımcısı ve federal bir bakanlar kurulundan oluşur. Cumhurbaşkanı ve cumhur başkan yardımcısı,ülkenin üniter yapısını ve iki toplumun siyasi eşitliğini sembolize eder.
(Cumhurbaşkanı ve cumhurbaşkanı yardımcısı seçimleri konusunda iki taraf farklı tutumlar sergilemiştir. Kıbrıs Rum tarafı, cumhurbaşkanının genel halk oylaması ile seçilmesini, Kıbrıs Türk tarafı ise cumhurbaşkanlığının iki toplum arasında rotasyonunu öngören bir sistemi tercih etmektedir).
37.Federal Hükümetin etkili bir başlangıç yapmasını sağlamak amacıyla, cumhurbaşkanı ve cumhurbaşkanı yardımcısının her biri ilk sekiz yılı kapsayan bir süre için, kendi federe devletlerinin başkanlığını yapar.
38.Bakanlar Kurulu, Kıbrıs Rum ve Kıbrıs Türklerinin 7:3 oranında katılımıyla oluşur.
Cumhurbaşkanı ve Cumhurbaşkanı yardımcısı, bakanları kendi toplumlarından seçerler ve her ikisinin imzasını taşıyan bir enstrümanla atarlar. Dışişleri, Maliye ve Savunma Bakanlıklarından biri, Kıbrıs Türklerine tahsis edilir. Cumhurbaşkanı ve Dışişleri Bakanı, aynı toplumdan olmaz.
39.Cumhurbaşkanı ve Cumhurbaşkan Yardımcısı, Bakanlar Kurulu gündeminin hazırlanışını tartışır ve herhangi biri istediği konuları ekler.
40.Bakanlar Kurulu kararları, çoğunluk oyuyla alınır. Ancak Bakanlar Kurulu’nun dışişleri savunma,güvenlik, bütçe, vergilendirme, muhaceret ve vatandaşlık konularındaki kararları, hem Cumhurbaşkanı, hem de Cumhurbaşkan Yardımcısı tarafından onaylanmalıdır.
41.Dışişleri ve dışişleri örgütünün oluşumuna ilişkin düzenlemeler, federal anayasada tarif edilir.
42.Cumhurbaşkanı ve Cumhurbaşkan Yardımcısı ayrı ayrı veya ortaklaşa dışişleri, savunma, güvenlik, bütçe, vergilendirme ve vatandaşlık konularına ilişkin yasama kararını veto etme hakkına sahiptir. Cumhurbaşkanı ve Cumhurbaşkanı Yardımcısı ayrı ayrı veya ortaklaşa, yasama ve Bakanlar Kurulu kararlarını veya yasalarını, yeniden görüşülmek üzere iade etme hakkına sahiptir.
(iii)Adli Organ:
43.Federal Adli Organ, Üst Meclis’in rızası ile Cumhurbaşkanı ve Cumhurbaşkan Yardımcısı
tarafından atanan eşit sayıda Türk ve Rum hakimlerden oluşan Yüksek Mahkeme’dir. Yüksek Mahkeme, Federal Anayasa Mahkemesi ve Federasyonun en yüksek mahkemesi yerini alır. Yüksek Mahkeme Başkanlığı, Yüksek Mahkeme’nin Rum ve Türk üyeleri arasında rotasyon usulüyle atanır.
44.Yüksek Mahkeme, federal anayasa ve federal yasaların karşısındaki konularla ilgilenir ve federal anayasa ile federal yasaların kendisini yetkili kıldığı diğer adli işlevleri de yerine getirir.
45.Her iki federe devlet, federe alt mahkemeler kurulabilir.
46.Federe devletlerin her biri federal anayasa tarafından federal adliyenin ilgi alanı dışında meselelerle ilgilenecek adliyeye sahip olur. Federal Anayasa, federal yasalar ve icraatın anayasaya uygunluğunu güvence altına. almak için gerekli prosedürü tayin eder ve aynı zamanda federe devletlerin yasama, yürütme ve adliyeye ilişkin icraatlarının federal anayasaya uygunluğunu temin için tatmin edici bir mekanizma kurar.
(c) Temel Haklar -Özgürlükler Dahil- Siyasi, Ekonomik ve Kültürel Haklar:
47.Evrensel ölçüde tanınan temel haklar ve özgürlükler, federal anayasada yer alacaktır.
48.Dolaşım, yerleşim ve mülkiyet özgürlükleri, federal anayasa ile korunacaktır. Bu hakların uygulanmasında 1977 üst düzey anlaşması ve yukarıda belirtilen rehber ilkeler dikkate alınacaktır.
49.Dolaşım özgürlüğü Federal Cumhuriyetin kurulması ile normal polis işlevleri dışında herhangi bir kısıtlama olmaksızın, derhal yürürlüğe girecektir.
50.Yerleşme özgürlüğü ve mülkiyet hakkının uygulanmasına, toprak düzenlemeleri ile ortaya çıkacak olan yerleşim sürecinden sonra geçilecektir. Federe devletler bu hakları, federal anayasa uyarınca, geçici dönemde kararlaştırılan tarzda düzenleyeceklerdir.
51.Diğer toplumdaki şahıslara yönelik şiddet olaylarında yer aldığı veya şiddete yol açtığı veya nefret duyduğu bilinen kişilerin, yasa hükümleri uyarınca, diğer toplumun yönettiği federe devlete girmesi engellenebilir.
IV. GÜVENLİK VE GARANTİ
52.Federal Cumhuriyet ile Kıbrıs Rum ve Kıbrıs Türk Federe Devletlerinin güvenliği garanti edilecektir.
53.Federal Cumhuriyetin askerden arındırılması bir hedef olarak durmaktadır.
54.1960 Garanti ve İttifak Antlaşmaları’nın geçerliliği devam edecek ve aşağıda belirlenen ve ilavelerle tamamlanacak bir belgeyle takviye edeceklerdir.
55.Garanti Antlaşması, federal cumhuriyetin bağımsızlığı ve toprak bütünlüğünü güvence altına alacak ve herhangi başka bir ülkeyle tümüyle veya kısmen birleşmeyi ve herhangi bir taksim veya ayrılmayı (kopmayı) dışlayacak, Kıbrıs Rum ve Kıbrıs Türk Federe Devletlerinin güvenliğini sağlayacak; ve federal cumhuriyetin yeni anayasal düzeninin toplumlardan herhangi biri tarafından tek taraflı değiştirilmesine karşı güvence oluşturacaktır.
56.Bir yandan, Yunan ve Kıbrıslı Rum birliklerinin asker ve teçhizatı, öte yandan da Türk ve Kıbrıslı Türk birliklerinin asker ve teçhizatına ilişkin sayısal bir denge, Kapsamlı Çerçeve Antlaşma’nın iki toplum tarafından, ayrı referandumlarda onaylanmasından sonra _______ ayiçinde sağlanacaktır.
57.Kıbrıs Rum ve Kıbrıs Türk birliklerinin, üzerinde mutabık kalınacak daha düşük bir düzeye indirilmesine ve İttifak Antlaşması tahdında öngörülmeyen tüm Kıbrıslı olmayan gençlerin çekilmesine ilişkin bir takvim oluşturulacaktır. Bu takvim federal cumhuriyetin oluşturulmasından önce tümüyle ve ilavede belirtilen, eylem programının uygulanmasına ilişkin aşamalara paralel olarak uygulanacaktır.
58.İttifak Antlaşması, Kıbrıs’ta eşit büyüklükte ve teçhizatla Yunan ve Türk alaylarının
konuşlandırılmasını öngörecektir; alaylardan her birinin sayısı ______ kişiyi geçmeyecektir. Yunan Alayı, Kıbrıs Rum toplumunca yönetilecek federe devlette konuşlandırılacak ve Türk toplumunca yönetilen federe devlete giremeyecektir. Türk Alayı, Kıbrıs Türk toplumunca yönetilen federe devlette konuşlandırılacak ve Kıbrıs Rum tarafınca yönetilen federe devlete girmeyecektir.
59.Federal Cumhuriyet, Cumhurbaşkanı ve Cumhurbaşkan Yardımcısının ortak ve genel komutasında olacak, eşit büyüklük ve teçhizatta bir Kıbrıs Rum, bir de Kıbrıs Türk birliğinden oluşan, federal bir güç bulunduracaktır. Kıbrıs Rum Birliği, Kıbrıs Rum toplumunca yönetilen federe devlette konuşlandırılacaktır. Kıbrıs Türk birliği Kıbrıs Türk toplumunca yönetilen federe devlette konuşlandırılacaktır. Cumhurbaşkanı ve Cumhurbaşkanı Yardımcısı, birliklerin yerleri hakkında müştereken karar vereceklerdir.
60.Herhangi bir ihtiyat gücü ve sivil grupların herhangi bir askeri veya paramiliter eğitimi olmayacaktır.
61.Kıbrıs Rum ve Kıbrıs Türk birlikleri iki toplum arasında karşılıklı saygıyı, dostluğu ve yakın
ilişkileri geliştirecek ve federal cumhuriyetin her yerinde ortak sosyal hizmet faaliyetlerini yerine getirerek (toplumların) refahını (mutluluğunu) teşvik edeceklerdir.
62.Her bir federe devlet ile federal cumhuriyetin bir polis gücü olacaktır. Tüm federal cumhuriyet çapında, tüm paramiliter faaliyetler ve avlanmak için izin verilenlerin dışındaki silahların tasarrufu yasaklanacak . ve bu yasağın ihlali federal suç sayılacaktır. Federal hükümetin uygun bir şekilde onayladığının dışında, silahların ve öteki askeri teçhizatın ithali veya transit geçişi yasaklanacaktır.
63.Kapsamlı Çerçeve Antlaşması’nın iki toplum tarafından ayrı referandumlarda onaylanmasından hemen sonra üç garantör devletten, iki toplumdan ve UNIFICYP (Kıbrıs’taki BM Barış Gücü)’ten oluşacak, geçici bir izleme Komitesi oluşturacak ve şu görevlerden sorumlu olacaktır:
a – Kapsamlı Çerçeve Antlaşması’nın iki toplum tarafından ayrı referandumlardan onaylanmasından . .
. ay içinde, bir yandan, Yunan ve Rum birliklerinin asker ve teçhizatı, öte yandan da Türk ve Kıbrıslı Türk asker ve teçhizatına ilişkin, üzerinde mutabık kalınan sayısal dengenin sağlanmasının izlenmesi;
b- Kıbrıs Rum ve Kıbrıs Türk birliklerinin üzerinde mutabık kalınan düzeye indirilmesinin ve İttifak Antlaşması tahtında öngörülmeyen tüm Kıbrıslı olmayan güçlerin çekilmesine ilişkin, üzerinde mutabık kalınmış takvimin sağlanmasının izlenmesi.
64.Garanti Antlaşması; federal cumhuriyetin bağlılığını teyit edeceği AGİK ilkelerine tutarlı olacak bir şekilde, garantör devletlerin ve federal Cumhurbaşkanı ve Cumhurbaşkan Yardımcısının temsilcilerden oluşacak, bir teftiş ve teyit komitesi öngörecektir. Birleşmiş Milletler, teftiş ve teyit komitesine, işlevlerini getirilmesinde yardımcı olacak destek personelini sağlayacaktır.
65.Teftiş ve Teyit Komitesi, federal Cumhurbaşkanı, veya Cumhurbaşkanı yardımcısı veya herhangi bir garantör devlete göre, herhangi bir toplumun ya da federal cumhuriyetin güvenliğine tehdit oluşturan herhangi bir gelişmeyi, yerinde tetkik için Teftiş ve teyit Komitesi’nin uygun göreceği öteki yöntemlerle soruşturmaktan sorumlu olacaktır. Teftiş ve teyit Komitesi, Garanti ve İttifak Antlaşmaları’nca kapsanan düzenlemelere aykırı olarak kabul ettiği herhangi bir durumun düzeltilmesi için tavsiyelerde bulunacaktır. Taraflar bu tavsiyeleri derhal ve iyi niyetle uygulamak mecburiyetinde olacaklardır.
66.Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nden, Teftiş ve teyit Komitesi’nin desteklenmesi konusu dahil, UNFICYP’in yetkisini gözden geçirmesi istenecektir.
V. TOPRAK AYARLAMALARI
67.Kıbrıs Rum ve Kıbrıs Türk toplumları, 1977 üst düzey anlaşmasını göz önünde bulundurarak, her biri tarafından yönetilecek federe devletlerin toprakları üzerinde mutabakata varırlar.
68.Metine ilave edilen harita, iki federe devletin topraklarını belirlemektedir. Toprak anlaşmasına saygı gösterecek ve federal anayasaya dahil edilecektir.
69.Toprak ayarlamalarından etkilenen kişiler, ilgili bölgede kalmak ya da kendi toplumlarınca yönetilecek federe devlete yeniden yerleşmek seçeneğine sahip olacaklardır.
70.Toprak ayarlamalarından etkilenen kişilerin yeniden yerleşimine ilişkin tüm gerekli düzenlemeler, yeniden iskanların yerine getirilmesinden önce, tatmin edici bir şekilde uygulanacaktır. Yer değiştirmiş kişilerle ilgili olarak oluşturulacak fon bu amaç için mevcut olacaktır.
71.Toprak ayarlaması, her bir federe devletçe kullanılabilecek su kaynaklarını etkilemeyecektir. Federasyon çapında mevcut olan su kaynakları, iki federe devlete, en azından mevcut talep oranında tahsis edecektir.
VI. YER DEĞİŞTİRMİŞ KİŞİLER
72. Kıbrıs Rum ve Kıbrıs Türk yer değiştirmiş kişilerin mülk iddiaları kabul edilmekte olup, bunlarla belli bir zaman çerçevesi ve 1977 üst düzey anlaşmasının pratik düzenlemeleri temelinde, sosyal barış ve uyumun sağlanması ihtiyacına ve aşağıda belirlenen düzenlemeler temelinde, adil bir şekilde meşgul olunacaktır.
A- Kıbrıs Rum Yönetimi Altına Geçecek Bölgeler:
73.İlk öncelik, Kıbrıs Rum yönetimi altına geçecek bölgede yaşayan Kıbrıslı Türklerin tatmin edici bir şekilde yeniden yerleşimine ve desteklemesine ve bu bölgeye dönecek, yer değiştirmiş kişilere verilecektir.
74.1974’te, Kıbrıs Rum yönetimi altına geçecek bölgede ikamet etmiş Kıbrıs Türkleri mülklerinde kalmak veya Kıbrıs Türk yönetimi altına geçecek bölgede benzer bir ikametgah alma isteminde bulunmak seçeneğine sahip olacaklardır. Halen, Kıbrıs Rum yönetimi altına geçecek olan bölgede yaşayan yer değiştirmiş Kıbrıslı Türk kişiler, o bölgede benzer bir ikametgah almak, önceki ikametgâhına dönmek veya Kıbrıs Türk yönetimine geçecek bölgede benzer bir ikametgah almak seçeneğine sahip olacaktır.
75.Referandumlar sonucu Kapsamlı Çerçeve Anlaşması’nın onaylanmasından hemen sonra, toprak ayarlamalarından etkilenen kişiler için uygun konut düzenlemek üzere iki toplumlu bir komite oluşturulacaktır.
B- Kıbrıs Rum ve Kıbrıs Türk Yönetimleri Altındaki Öteki Bölgeler:
76.Her bir toplum, yer değiştirmiş kişilerin sorunlarıyla ilgilenecek bir daire oluşturacaktır.
77.Yer değiştirmiş kişilerin mülk edinmesi (ki buna göre bu kişiler tazminat talep edecekler), mülkün bulunduğu topluma devredilecektir. Bu amaç doğrultusunda, mülklerin tüm koçanları, her iki daire arasında, global toplumsal bir temele göre, 1974 değeri artı enflasyon kriterinde takas (mübadele) edecektir. Yer değiştirmiş kişiler, kendi toplumlarının dairesi tarafından, daireye devredilen mülklerin satışından elde edilen fonlardan veya mülk takası vasıtasıyla tazmin edeceklerdir. Tazminat için gerekli fonların eksilen kısımları, kapsamlı anlaşmanın ardından devredilen mülklerin artan değeri üzerinden alınan “beklenmedik miras” vergileri ve savunma harcamalarından elde edilen tasarruf gibi çeşitli olası kaynaklardan karşılanacaktır. Hükümetler ve uluslararası örgütlere de tazminat fonuna katkıda bulunmaları için çağrıda bulunacaklardır. Bu bağlamda, uzun vadeli kiralama seçeneği ve öteki ticari düzenlemeler de düşünebilir.
78.Öteki toplum tarafından yönetilen federe devlette, 1974’te ikamet etmiş ve/veya mülk edinmiş, her iki topluma mensup kişiler veya onların mirasçıları tazminat iddiasında bulunabilirler. Aralık 1963’ten sonra yer değiştirmiş, Kıbrıs Türk toplumuna mensup kişiler de tazminat iddiasında bulunabilirler.
79.Yer değiştirme zamanında, öteki toplum tarafından yönetilen federe devlette kendi daimi ikametgahlarına sahip olmuş ve o yerde yeniden daimi olarak ikamet etmek isteyen, Kıbrıs’ın mevcut daimi sakinleri de geri dönme seçeneğini de seçebilirler.
80.Yer değiştirme zamanında, öteki toplum tarafından yönetilen federe devlette daimi ikametgahlarını kiralamış ve o yerde yeniden daimi olarak ikamet etmek isteyen, Kıbrıs’ın mevcut daimi sakinlerine, yerleşim özgürlüğü düzenlemeleri tahtında öncelik verilecektir.
81.Tüm iddialarla ilgili başvurular, Kapsamlı Çerçeve Anlaşması’nın onaylanmasından sonra âltı ay içinde yapılmalıdır.
82.Önceki daimi ikametgahına dönmeye karar veren _______ bin yer değiştirmiş kişi, her yıl _____
yıl boyunca, ilgili federe devlet tarafından işleme tabi tutulacaktır. Ayrıca, 1974’te, Kıbrıs Türk toplumunun yönetimindeki federe devlette daimi ikametgahı olan Maronitler de mülklerine dönmeye karar verebilirler. İki federe devlet, durumu, yukarıda sözü edilen dönem sonunda, edinilen deneyim ışığında gözden geçireceklerdir.
83.Bu dönem, toprak ayarlamalarından kaynaklanan yeniden iskan ve rehabilitasyonun köklü bir şekilde tamamlanmasından sonra başlayacaktır.
84.Dönmeyi seçenlerin yerleşimi, etkilenecek kişilerin tatmin edici bir şekilde yeniden iskanından sonra yer alacaktır. Eğer mevcut mukim bir yer değiştirmiş kişiyse ve kalmayı arzu ediyorsa veya mülk büyük ölçüde değiştirilmişse veya kamu kullanımına dönüştürülmüşse, önceki daimi sakin tazmin edilecek veya kendisine benzer değerde bir konut sağlanacaktır.
85.Şiddet eylemlerine aktif bir şekilde katıldığı veya katılmakta olduğu veya öteki toplum aleyhine şiddet veya nefret kışkırtıcılığı yaptığı bilinen kişiler, yasanın uygun işlemine tabi olmak koşuluyla, öteki toplumun yönettiği federe devlete geri dönmesi men edilebilecektir.
VII. EKONOMİK GELİŞME (KALKINMA) VE GÜVENCELER
86.Federal Cumhuriyetin öncelikli hedeflerinden biri, her iki federal devlete de eşit yarar sağlayacak, dengeli bir ekonominin geliştirilmesi olacaktır. Ekonomik dengesizliği düzeltmek ve Kıbrıs Türk toplumunca yönetilen federe devletin kalkınmasının sağlanmasına yönelik özel tedbirlerle ekonomik dengeyi temin edecek, büyük bir eylem programı oluşturacaktır. Bu amaçla özel bir fon oluşturacaktır. Yabancı hükümetler ve uluslararası örgütlere, Güvenlik Konseyi’nce bu fona katkıda bulunmaları çağrısında bulunulacaktır.
87.Dengeli bir ekonomi geliştirmek için, federal cumhuriyet çapında, kişiler eşit ücretle istihdam edilebilir.
88.Özellikle Kıbrıs Türk tarafınca yönetilecek federe devleti korumak için, federal cumhuriyetin
oluşturulmasından kaynaklanacak olumsuz ekonomik etkilerden kaçınmak üzere tedbir ve güvenceler benimsenecektir. Bir para biriminin benimsenmesi ve bir gümrük duvarının oluşturulması bu tür bir etki yaratabilir.
89.Federal vergilendirmeye ek olarak, her bir federe devlet, kendi vergi rejimini kurup yönetebilir ve kendi ekonomik hedef ve ihtiyaçları doğrultusunda vergi oranlarını belirleyebilir.
90.Kuruluş Antlaşması (F) ekinin II. kısmı doğrultusunda, Yunanistan ve Türkiye’ye, özü ne olursa olsun tüm anlaşmalarda, en fazla kayırılan ulus muamelesi gösterilecektir.
91.Geçici düzenlemelerin bir parçası olarak, federal cumhuriyetin oluşturulmasından önce, yukarıda öngörülen özel programları ve tedbirleri hazırlayacak iki toplumlu bir komite kurulacaktır. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) komiteye destek temin edecektir. Komite başka türde uzman yardımı da talep edebilir.
92.Federal cumhuriyetin Avrupa Ekonomik Topluluğu’na üyeliğiyle ilgili konular tartışılıp, üzerinde mutabakat sağlanacak ve ayrı referandumlarda iki toplumun onayına sunulacaktır.
VIII. GEÇİCİ DÜZENLEMELER
93. Kıbrıs’a ilişkin Kapsamlı Çerçeve Antlaşma’nın ayrı referandumlarda onaylanmasının hemen ardından, Kapsamlı Çerçeve Antlaşması’nı uygulamak için, aşağıdaki geçici düzenlemeler yürütülecektir. Bunlar arasında, federal anayasayı hazırlayıp yürürlüğe sokmak da vardır. Tüm geçici düzenlemeler, tümüyle 18 aylık bir sürede uygulanacaktır.
94.Bu Kapsamlı Çerçeve Antlaşma doğrultusunda ve seçim yasasının federal anayasanın hazırlanması ve yürürlüğe konması, kamu hizmetinin oluşturulması, mülk yerleşim iddiaları, ekonomik kalkınma ve güvenceler federal cumhuriyetin oluşturulmasıyla geçerli olacak toprak ayarlamalarına ilişkin düzenlemeler ve ilavede sözü edilen eylem programına ilişkin hükümleri uygulamak için derhal iki toplumlu komiteler kurulacaktır. Ayrıca, Garanti ve İttifak Antlaşmaları’nı takviye etmek üzere, garantör devletlerden ve iki toplumdan temsilcilerin oluşturacağı bir komite oluşturulacaktır. Birleşmiş Milletler her bir komiteye, işlevlerini yerine getirmede yardımcı olacaktır. Her bir taraf, yabancı uzman görevlendirebilir.
95.Bunlara ek olarak, daha önce görülen geçici düzenlemeleri formüle etmek ve yukarıda sözü edilen komitelerin işlevlerinin etkin ve zamanında uygulandığından emin olmak için derhal, iki toplumun liderlerinden ve Genel Sekreter’in bir temsilcisinden oluşan bir komite kurulacaktır. Komite ayrıca, iki lider tarafından bir üst düzey uluslararası toplantıda anlaşmanın tamamlanmasından sonra 30 gün içinde, kapsamlı çerçeve anlaşmasının onaylanması için ayrı referandumlar organize edecektir; ayrıca, geçici dönemin uygun bir zamanda, Birleşmiş Milletler’in yardımı ve teyidiyle, federal anayasanın ve federal görevlerin seçimlerinin onaylanması için ayrı referandumlar organize edecektir.
96.Geçici dönem sırasında, her bir tarafın mevcut günlük içişlerinin yönetimi, Kapsamlı Çerçeve Antlaşma tarafından değişikliğe uğratılmadığı oranda devam edecektir. Kıbrıs’ı bir bütün olarak etkileyen konularda, örneğin, uluslararası ticaret ve turizmde, bu konuların ortak çıkar doğrultusunda geçici bir temele göre yönetileceği anlayışına ilişkin ilke geçerliliğini koruyacaktır. Bu amaçla, iki toplum geçici işlemler üzerinde mutabık kalacaktır.
97.Geçici dönem sırasında dışişleri Kapsamlı Çerçeve Antlaşması’ndaki ilkelerle ~ uyum içinde olacak şekilde ve iki toplumun liderinin muvafakatıyla yürütecektir. Özellikle uluslararası toplantılarda, ortak heyetler oluşturulmasına ilişkin düzenlemeler yapılacaktır.
98.Her iki tarafta halen geçerli olan tüzük, yasa, yönetmelik, kural ve sözleşmeler, Kapsamlı Çerçeve Antlaşması ile tutarsızlık arz etmedikleri oranda geçerli sayılacaklardır. Federal hükümet, üzerinde herhangi bir adım atılıp, atılmayacağını belirlemek için önceki uluslararası anlaşmalar gözden geçirilmelidir.
99.Her bir toplum, kendi federe devlet anayasası ile seçim yasasını, federal anayasa ve seçim yasası doğrultusunda hazırlayacak ve federal cumhuriyetin kurulmasıyla vücuda gelecek, kendi federe devlet hükümet düzenlemelerini organize edecektir.
100.Federal anayasanın yürürlüğe giriş tarihi belirlenecek ve bu tarih, federal cumhuriyetin doğduğu tarih olacaktır.
IX. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER’E BİLDİRİM
101. Kapsamlı Çerçeve Antlaşması ayrı referandumlarda iki toplum tarafından onaylanır onaylanmaz, BM Genel Sekreteri’ne bir mektup göndererek, ona, mektubu ve Kapsamlı Çerçeve Antlaşma’sını Güvenlik Konseyi’ne sunması ricasıyla Kapsamlı Çerçeve Antlaşması’nın metnini iletirler; böylece Güvenlik Konseyi, iki toplumun, Kapsamlı Çerçeve Antlaşması’nda anlatıldığı şekilde federal bir cumhuriyet kurma kararlarını not edebilecektir.
İLAVELER:
Kapsamlı Çerçeve Antlaşma iki toplum tarafından ayrı referandumlarda onaylanır onaylanmaz, iki toplum arasında iyi niyet ve yakın ilişkileri geliştirecek şu program uygulanacaktır:
1- Kıbrıs’tan ve/veya Kıbrıs’a kişi, mal, hizmet, kapital, iletişim ve uluslararası yardım akışı, Kıbrıs çapında eşit temelde yer alacak ve bunun aksi kısıtlamalar kaldırılacaktır.
2- Kıbrıs Türk toplumu mensupları üzerindeki tüm seyahat kısıtlamaları kaldırılacaktır. İki toplum geçici yöntemler üzerinde anlaşacaklardır.
3- Turistlerin dolaşımı üzerindeki kısıtlamalar kaldırılacak.
4- Uluslararası spor ve kültür faaliyetlerine ilişkin itirazlar kaldırılacaktır.
5- Dolaşım özgürlüğü kolaylaştırılacak ve iki toplum arasında varılacak anlaşma sadece ~sonucu mümkün olan en az işleme tabi tutulacaktır.
6- Federal Cumhuriyetin oluşturulması esnasında, Maraş, Birleşmiş Milletler yönetimine devredilecek ve restorasyonu için bir eylem planı hazırlanıp uygulanacaktır.
7- Tüm askeri modernizasyon programları ve pozisyonların (tesislerin) güçlendirilmesi çabaları durdurulacaktır. İki taraf, ara bölge boyunca askersizleştirilen mevzilerin, her iki taraf askerinin birbirine çok yakın bulunduğu tüm bölgelere yayılması konusunda UNFICYP ile işbirliği yapacaklardır. UNFICYP’in tüm Kıbrıs’ta serbestçe dolaşması sağlanacaktır.
8- Her bir taraftaki okullarda kullanılan ders kitaplarını gözden geçirmek ve iki toplum arasında iyi niyet ve yakın ilişkilerin geliştirilmesine aykırı malzemenin çıkarılmasını tavsiye etmek için bir iki toplumlu komite oluşturacaktır. Komite ayrıca bu amacı ileri götürmek için olumlu tedbirler de tavsiye edebilir.
9- Her iki toplum kendi aralarında iyi niyet ve yakın ilişkiler, Yunanistan ve Türkiye ile de dostça ilişkileri geliştirecektir.
10- Her iki toplum, kendi otoritelerinin kapsamı dahilinde, öteki toplum veya Yunanistan veya Türkiye aleyhine, uluslararası bir kuruluşa yaptığı ve yapmak üzere olduğu başvuruyu sonlandırmalıdır.
11- Kıbrıs’taki su durumunu araştırmak ve dış kaynaklardan da dahil, Kıbrıs’ın su ihtiyaçlarını karşılamak çareleri hakkında tavsiyelerde bulunmak için iki toplumlu bir komite oluşturulacaktır. Komite gerekirse uzman yardımı isteyebilecektir.
12- Kıbrıs çapında, tarihi ve dini yerlerin restorasyonuna ilişkin bir eylem planı hazırlamak ve yürürlüğe koymak için iki toplumlu bir komite kurulacaktır. Komite gerekirse uzman yardımı isteyebilir.
13- Her iki toplum da bir nüfus sayımı gerçekleştirecek, iki toplumlu bir komite oluşturacaktır. Komite gerekirse uzman yardımı isteyebilir.
14- İki toplum, nerede olursa olsun, kayıp kişilerin akıbeti konusunda erken sonuçlara varmak için Kayıp Kişiler Komitesi’nin çabalarını desteklemeyi üstlenecektir. Bu amaçla, komitede gecikmeksizin, kayıp kişilere ilişkin tüm varlıkların soruşturmasını üstlenmesini ve bu amaçla kayıpların akıbetine ilişkin sonuçlara varmak için kullanılan kriterlerin yeniden değerlendirilmesini istemektedir.